Vragen&Antwoorden

Ontstaan van het Jodendom (1) - Peter van 't Riet - 2020
Waar komt het Jodendom vandaan?

Vraag: Wat mij, al lezend in je boek over Paulus als kind van de Grieks-Romeinse wereld, steeds meer intrigeerde, was de vraag waar het jodendom vandaan komt. Of beter: wie heeft het bedacht? Wanneer zei iemand voor het eerst: ik ben een jood. En wat hield dat dan in? Waar en hoe is het begonnen? Volgens hoofdstuk 2.6 zouden er in de keizertijd alleen al in Rome zo’n veertigduizend joden wonen. Die waren daar niet zomaar. Ergens moet er een begin zijn gemaakt met dat jood-zijn. Hoe dan? En wat was dan het kenmerkende van dat jood-zijn, toen. Toch niet meteen het keppeltje, de pijpenkrullen, het besnijden, de rol van de vrouw en de moeder, enzovoort? Maar wat dan wel? Afstammen van Abraham lijkt me ook niet het antwoord, maar wat dan wel?

Antwoord: Theologisch is het antwoord op je vraag natuurlijk simpel: God, Abraham, Israël, Mozes, etc. Maar historisch gezien is dat niet zo'n makkelijke vraag om te beantwoorden. Ergens in het Midden-Oosten, vermoedelijk omstreeks de 17e eeuw vCJ, moet iemand het polytheïsme, waarin de wereld één groot circus van natuurgoden is en dat door iedereen werd aangehangen, vaarwel gezegd hebben om voortaan het geloof in één onzichtbare god te omarmen. Misschien is dat wel de kern van het jodendom: eigen-wijsheid, twijfelen aan wat iedereen denkt, vragen stellen bij alles wat je ziet en hoort.

Heette de man Abraham? Het zou kunnen, maar we weten het natuurlijk niet zeker, want Abraham komt in geen enkele andere historische bron dan de Bijbel voor. Het was wel een echte revolutie: geloven in één onzichtbare God, die met niets in de wereld en de natuur te identificeren valt. En met die God kon je een verbond sluiten, waarin je morele standaarden voor je gedrag op je nam en waarin God zich verplichtte je door de geschiedenis héén te helpen. Dat hadden de natuurgoden voordien nooit gedaan. Die oefenden in een tijdloze wereld absolute en dus willekeurige macht over mensen uit, werden vertoornd door het minste geringste en lieten hun boosheid weer afkopen met offergaven.

Die monotheïstische revolutie begon klein en het ging aanvankelijk langzaam, zodat niemand gezien heeft hoe het zich ontwikkelde. Na een persoonlijke ontdekking werd het een familietraditie, daarna een stamcultuur en tot slot het politiek-religieuze verhaal van een heel volk dat zichzelf "Israël" noemde. Het woord "Israël" betekent "worstelen met God". Het drukt een heel andere verhouding tussen God en mens uit dan in alle andere religies gebruikelijk is. 

Dat het een revolutie was, kunnen we ons achteraf voorstellen. We kunnen ons immers de wereld van het polytheïsme nauwelijks nog indenken. Bidden tot de zon om bescherming? Offers brengen aan de weergoden om niet door hun grillen te worden getroffen? Voor onze verre voorouders was dat vanzelfsprekend, wilde je niet vandaag nog het lootje leggen. Daar hebben joden in het algemeen nooit aan mee willen doen (enkele afvalligen daargelaten). Nog eeuwenlang na "Abraham" bleef het polytheïsme de dominante vorm van religie. Het christendom is er nog steeds een rudiment van met zijn Drievuldigheid. De islam in wezen ook met een Allah als een absoluut heerser aan wie de mens absolute gehoorzaamheid verschuldigd is en met wie "worstelen" ondenkbaar is. En al die eeuwen bleven de (meeste) joden eigenwijs tegen de stroom oproeien ook als dat antisemitisme en vervolging voor hen betekende.

In het polytheïsme was de mens een soort gevangene of marionet van de goden. In de praktijk was hij dat natuurlijk van de priesters van die goden, die de mensen in hun macht hielden. Het joodse monotheïsme is daar een bevrijding uit. Niet voor niets is het verhaal van de uittocht uit Egypte archetypisch (de Farao was zo'n godenzoon!). De God van Israël is geen absolute gebieder, maar een inspirator, onderwijzer en gesprekspartner voor de mens. Hij legt geen absolute wetten op, maar heeft in de Tora een verzameling richtlijnen voor humaan gedrag gegeven (wel de voorschriften altijd bekijken tegen de achtergrond van die tijd!). Het is aan de mensen zelf om die richtlijnen verder voor het dagelijks leven uit te werken en ze toe te passen. De individuele en collectieve verantwoordelijkheid daarvoor wordt door alle joden in meer of mindere mate gevoeld. Het is een geloof dat joden ook een groot gevoel van eigenwaarde geeft: iedereen is het waard om te leven. Misschien is ook dat wel waarom veel niet-joden zo'n hekel aan joden hebben. Kernbegrippen van het Jodendom zijn vrijheid, verantwoordelijkheid, sociale gerechtigheid en levenslang leren. En dat ze daarmee - ondanks alle vervolgingen - ver zijn gekomen, bewijst de geschiedenis.

Leren betekent in het jodendom vooral je eigen leerproces ter hand nemen in discussie met anderen. Tora en traditie bestuderen om zelf te bepalen wat je er uit overneemt. Niet snel genoegen nemen met antwoorden van anderen, noch met die van jezelf. Elk antwoord is immers weer aanleiding tot een volgende vraag. Het jodendom gaat dus veel dieper dan keppeltjes, pijpenkrullen en zelfs de besnijdenis (vrouwen worden immers niet besneden). Maar het jodendom zou het jodendom niet zijn als niet over al die zaken ook altijd weer veel discussie zou bestaan. Daarom wordt het ook wel een discussiegodsdienst genoemd.

Dat alles riep al in de Oudheid niet alleen bij velen irritatie op (het antisemitisme is al in de Oudheid tijdens het hellenisme ontstaan), maar ook voelden veel anderen zich er toe aangetrokken. De omvang van het jodendom in de eerste eeuw CJ (de 40.000 joden alleen al in Rome die je noemt) kan eigenlijk alleen maar goed verklaard worden door toetreding van niet-joden. Dat was een proces dat al in de 6e eeuw vCJ na de Babylonische ballingschap moet zijn begonnen. Als christendom en islam de overgang tot het jodendom niet hadden verboden en met de doodstraf hadden bestreden, dan had het jodendom vandaag waarschijnlijk een veel grotere omvang gehad. Mijn hypothese is dat onze vrije, liberale en democratische westerse samenleving en cultuur - zonder het zichzelf te realiseren - zeer veel aan het jodendom te danken heeft. Het is de modernste godsdienst die ik ken.

Misschien roept dit antwoord weer nieuwe vragen bij je op.


This is the website of Peter van 't Riet