Vraag&Antwoord

De tekst van de Hebreeuwse Bijbel (1) - Peter van 't Riet - 2021
Hoe is de tekst van de Hebreeuwse Bijbel tot stand gekomen?

Vraag : In hoeverre is het Bijbelhandschrift met de naam Codex Leningradensis belangrijk en waardevol voor het beter verstaan van de Bijbel?

Antwoord : Zoals je wellicht weet, zijn de Hebreeuwse bijbelteksten vanuit de Oudheid alleen niet-gevocaliseerd overgeleverd in de vorm van medeklinkers. En omdat de niet-gevocaliseerde teksten op verschillende manieren van klinkers konden worden voorzien, bestond er eeuwenlang geen eenduidige lezing van deze bijbelteksten. De rabbijnen hebben daar regelmatig gebruik van gemaakt in hun discussies. Zij zeiden dan: "Lees niet dit, maar lees dat," en gaven dan aan een woord een invulling met andere klinkers, waardoor het woord een andere betekenis kreeg.

Pas in de Middeleeuwen hebben de rabbijnen die bekend staan als de Masoreten, een klinkersysteem ontworpen, waarmee de medeklinkers kunnen worden aangevuld met klinkers. Daarbij hebben zij ook vastgesteld welke klinkerinvulling in hun ogen de juiste moest zijn. Die tekst heet de Masoretische tekst. Deze Masoretische tekst is na haar ontstaan door de rabbijnen opgevat als de normatieve tekst van de Hebreeuwse Bijbel en is na de Reformatie ook overgenomen door het Westerse Christendom.

De Codex Leningradensis (uit het jaar 1008/1009) is nu het oudst bekende handschrift dat de gehele Tenach (Oude Testament) in de Masoretische tekst heeft overgeleverd. Er zijn ook oudere handschriften bekend, maar die bevatten dan niet de hele tekst van Tenach. De Leningradensis fungeert tegenwoordig als uitgangspunt voor de gedrukte uitgaven van de Hebreeuwse Bijbel. Ook moderne bijbelvertalingen zijn erop gebaseerd. Deze Codex is dus een belangrijke schakel in de overlevering van de Hebreeuwse bijbelteksten vanaf de Oudheid tot in de moderne tijd.

Vraag : U schrijft dat de Masoretische tekst de normatieve tekst werd van de Hebreeuwse Bijbel. Hebben andere teksten zoals die van de Dode-Zeerollen nog invloed gehad op de inhoud van de Hebreeuwse Bijbel? Hoe dachten, denken de Joden over de inspiratie van de Masoretische tekst? Mechanische inspiratie? Boek met een goddelijk gezag? En is dit vergelijkbaar met de tekst die veel orthodoxe christenen aanhalen: “Elke schrifttekst is door God geïnspireerd en kan gebruikt worden….” (2 Timotheus 3:16).

Antwoord : De Dode-Zeerollen zijn ontstaan ver voordat het Masoretische klinkersysteem werd ontworpen. Die bijbelteksten zijn dus alleen in medeklinkers geschreven. Lang niet van alle bijbelboeken zijn er teksten (soms slechts fragmenten) in Qoemran aangetroffen. Er zijn maar weinig, kleine verschillen tussen hun teksten (ontdekt vanaf 1947) en de Masoretische tekst. Hun rollen hebben de inhoud van de Hebreeuwse Bijbel dus niet echt veranderd.

Over inspiratie bestaat in het Jodendom een ander idee dan in het traditionele christendom. In het christendom ziet men soms op afbeeldingen de heilige geest als een duif op de schouder van de bijbelschrijver zitten: de woorden worden hem letterlijk ingefluisterd. In het Jodendom ontstaat inspiratie als mensen (meestal Tora-geleerden) Tenach (de Hebreeuwse Bijbel) aan de hand van de joodse traditie bestuderen en tot een eigen en eigentijdse verwerking ervan komen. Of nieuwere interpretaties inspirerend zullen blijven, hangt ervan af wat volgende generaties ermee zullen doen. Inspiratie werkt dus meer als een collectief proces van Tora-geleerden en Tora-lezers die generaties lang met elkaar in discussie zijn over de betekenis van de teksten. God openbaart zich meer aan Israël als volk, dan aan individuen. In de loop van de joodse geschiedenis is er zo een hiërarchie van goddelijk gezag ontstaan die langzaam overloopt in rabbinaal gezag. Bovenaan staat de schriftelijke Tora, daarna komen de Profeten, dan de Geschriften uit Tenach, vervolgens de Misjnah, de Talmoed, de Midrasj-verzamelingen en de latere rabbijnse commentaren. Maar uiteindelijk is de gedachte dat alles bij Mozes op Sinai vandaan komt, dáár is het begonnen. Dus, is elk schriftwoord door God geïnspireerd? In beginsel zeker, maar nooit zonder menselijke inbreng tot stand gekomen.

Vraag : Opvallend is het zeker dat er maar weinig verschillen zijn tussen de Dode-Zeerollen en de Masoretische tekst! Je schrijft: “Maar uiteindelijk is de gedachte dat alles bij Mozes op Sinai vandaan komt.” De verbondssluiting op de berg Horeb of Sinaï vind ik indrukwekkend, maar ook moeilijk voor te stellen. Exodus 14:12 luidt: “De Heer zei tegen Mozes: ‘Kom naar mij toe. De berg op, en wacht daar: dan zal ik je de stenen platen geven, waarop ik de wetten en de geboden heb geschreven om het volk te onderrichten.’” En Exodus 31:18: “Nadat de Heer dit alles tegen Mozes had gezegd, gaf hij hem de twee platen van het verbond, de stenen platen, door Gods vinger beschreven.” Exodus 32:15 en 16 zeggen het nog duidelijker. En Exodus 34:29 deelt mee: Mozes kreeg 2 nieuwe stenen platen van de Heer. Telkens kwam ik de tekst tegen: “De Heer zei tegen Mozes.” Mozes moet een geweldig goed geheugen gehad hebben om al de instructies van God te onthouden! De vraag is hoe ik het bovenstaande moet lezen. Dat God de Woorden zelf heeft geschreven, vind ik moeilijk te aanvaarden.

Antwoord : Als ik het goed begrijp, komen je vragen erop neer: hoe kan het dat God, die onzichtbaar en onstoffelijk is, met zijn vinger woorden kan schrijven op een stenen tafel? Ik kan die vraag wel begrijpen, maar als je het verhaal wilt plaatsen in onze hedendaagse kennis van de natuurwetenschap, dan zijn er nog veel meer vragen te stellen. Hoe kan het dat God spreekt? Want daar heb je een mond en een stem voor nodig en geluidsdragers die de geluidsgolven over dragen. Hoe kan het überhaupt dat God een materiële wereld heeft geschapen? En hoe is het mogelijk dat al die wonderlijke gebeurtenissen in Bijbelverhalen hebben kunnen gebeuren? Moesten daar telkens de natuurwetten voor worden opgeheven?

Als je bij het spreken en schrijven over God dergelijke mensvormige beelden zou willen vermijden, dan kom je bij een wel heel erg abstract godsbegrip uit. Zoiets als de Onbewogen Beweger van Aristoteles. Of bij het Opperwezen van de kosmos zoals men zich God voorstelde in het Hellenisme. De Bijbelschrijvers en de rabbijnen zijn er daarentegen altijd vanuit gegaan dat God niet alleen de Schepper van hemel en aarde is, maar ook dicht bij de mensen staat, dat Hij met hen - en speciaal met het volk Israël - communiceert en dat Hij dat op een menselijke manier doet in menselijke taal. Het is logisch dat daar ook menselijke beelden bij gebruikt worden. Sterker nog, de mens is naar Gods beeld geschapen en is dus aan Hem verwant. Daarom kan God ook worden aangesproken als "onze Vader" en niet alleen als "onze Koning".

Tegen die achtergrond is het niet zo opmerkelijk dat de rabbijnen bij het lezen van Bijbelverhalen zich nooit afvragen hoe dat nu allemaal kon gebeuren. Zij letten vaak op heel andere aspecten van de tekst. Bijv. in Exodus 24:12 waar letterlijk staat: "Ik geef je de stenen tafels met de leer (Tora) en de geboden (mitswot) die Ik heb geschreven." Ze vragen zich dan af: Wat stond er dan precies op die stenen tafels? Want de geboden van de Tora zijn er 613. Die kunnen er nooit allemaal opgestaan hebben. Het antwoord luidt dan dat alleen de Tien Woorden (Tien Geboden) erop stonden, omdat de andere 603 ge- en verboden daarin al besloten lagen. Ze zijn alle 603 een nadere uitwerking van die 10.

Ook is er een prachtige midrasj die zegt dat God de Tien Woorden op de tafels schreef met vurige letters. Toen Mozes bij zijn terugkeer vanaf de berg in woede over het gouden kalf de twee tafels die hij van God gekregen had, kapot gooide, kwamen de letters los van de stenen en vlogen als vlammen terug naar de hemel. M.a.w. de materiële dragers kunnen verloren gaan, maar de woorden blijven bestaan voor volgende gelegenheden.

In Exodus 31:18 staat het woord 'tafels' in het Hebreeuws gespeld zonder de letter waw, waardoor het woord een enkelvoudsvorm wordt, letterlijk: "twee tafel". De rabbijnen vragen zich natuurlijk af wat de betekenis daarvan kan zijn. Het antwoord is: om aan te geven dat beide tafels één geheel vormen. Geen van beide is belangrijker dan de andere. Nu moet je weten dat op de eerste tafel de voorschriften vermeld staan voor de relatie van de mens tot God en op de tweede tafel die voor de relatie van mens tot mens. Er is dus geen verschil in belangrijkheid tussen beide tafels. Je relatie tot God is even belangrijk als die tot de medemens.

Dit zijn maar een paar voorbeelden. In plaats van de teksten "natuurkundig-historisch" – misschien kun je zelfs zeggen ‘materialistisch’ – te  lezen, lezen de rabbijnen de teksten theologisch en ethisch-moreel. Het gaat er niet om of het verhaal precies zo gebeurd is als het er staat, maar wat we eruit kunnen leren voor het menselijk leven hier op aarde.

Slotreactie van de vragensteller : Hartelijk dank dat je de moeite genomen hebt om mij uitvoerig en duidelijk te antwoorden. Ik vind het wel moeilijk om de Bijbel op de rabbijnse manier te lezen. Je schrijft: “Tegen die achtergrond is het niet zo opmerkelijk dat de rabbijnen bij het lezen van Bijbelverhalen zich nooit afvragen hoe dat nu allemaal kon gebeuren. Zij letten vaak op heel andere aspecten van de tekst.” Hoe moet je het Paradijsverhaal lezen? Zijn de plagen in Egypte nu werkelijk zo gebeurd enz. Soms lijkt het verhaal niet te kloppen. Zie Exodus 34:1 en 27. Mozes moet wel 100 jaar of ouder geweest zijn toen hij met de twee stenen platen de berg beklom. Ja, de getallen hebben ook hun eigen betekenis. Over het ontstaan van de Bijbel is de laatste tijd veel geschreven. Soms lijken sommige verhalen herschreven. Het boek van Marcel Hulspas ‘En zee spleet in tweeën’ en tal van andere boeken roepen bij mij vragen op. Bronnen van de Bijbel worden dan kritisch onderzocht.

Hartelijke groet en bedankt.


This is the website of Peter van 't Riet