Artikel - Nieuwe Testament

Klopt het Paulusbeeld van Tom Wright? - Peter van 't Riet - 2021
4 september 2019 update 23 november 2021

In Trouw van zaterdag 31 augustus 2019 was een artikel te lezen met eenvoorpublicatie van de vooraanstaande theoloog Tom Wright. Het betrof een gedeelte uit zijn nieuwe biografie over de apostel Paulus. Het stuk zoomde in op één aspect van Paulus’ leven, te weten zijn relatie tot vrouwen. Wrights benadering is een typisch voorbeeld van moderne orthodoxie, die theologisch niet veel nieuws te bieden heeft ten opzichte van de traditionele orthodoxie, maar er aanzienlijk meer fantasie op nahoudt. Mijn bezwaren tegen Wrights benadering spits ik hier toe op de inhoud van het artikel.

Wright bespreekt het veronderstelde verblijf van Paulus gedurende tien jaar in zijn geboortestad Tarsus. Paulus zou in Jeruzalem farizees zijn opgevoed en opgeleid, daarna de eerste Christenen aldaar hebben vervolgd en vervolgens zich tot de Jezusbeweging hebben bekeerd. Dan ontpopt Paulus zich tot een fanatieke aanhanger van Jezus en wordt hij door zijn medechristenen uit Jeruzalem naar Tarsus “afgevoerd” om de rust te herstellen. Tien jaar brengt hij in Tarsus door. Dat zijn gegevens die Wright ontleent aan de Handelingen der Apostelen, het tweede boek van de evangelist Lukas. Het zijn gegevens die – op Paulus’ bekering en zijn vervolging van de eerste christenen na – nergens in Paulus’ brieven zijn terug te vinden. We hebben daarmee al direct een van Wrights uitgangspunten te pakken, namelijk het historische karakter van de Handelingen der Apostelen, die overeen zouden stemmen met de brieven van Paulus. Maar dat is een uitgangspunt dat vandaag ter discussie staat, of althans zou moeten staan. Wright gebruikt de gegevens uit de Handelingen en uit de brieven van Paulus kritiekloos door elkaar, alsof ze één en dezelfde werkelijkheid historisch-betrouwbaar weergeven. Mijn onderzoek naar het joodse karakter van de Handelingen wijst echter in een andere richting.

De evangelist Lukas heeft zijn tweede boek (Handelingen) weliswaar de vorm van de Griekse geschiedschrijving gegeven, maar de inhoud is in wezen joodse narratieve theologie, theologie in verhaalvorm. Wright heeft veel te weinig oog voor het polemische karakter van Lukas’ benadering. In mijn boek ‘Lukas versus Matteüs’ heb ik Lukas’ polemische werkwijze aan de hand van veel voorbeelden laten zien. Die polemische benadering is ook sterk aanwezig in de Handelingen. Lukas richt zich daarin op een kritische herschrijving van de figuur van Paulus. Drie voorbeelden kunnen dat illustreren. Om te beginnen zullen we de brieven van Paulus tevergeefs zoeken in de Handelingen. De enige apostolaire brief die erin geschreven wordt, is van de hand van de apostelen in Jeruzalem. Deze wordt door Paulus overgebracht aan de gemeente in Antiochië. Paulus is in de Handelingen dus geen brievenschrijver, maar een brievenbezorger.

Ook citeert Lukas in de Handelingen nergens de brieven van Paulus, hoewel die in Lukas’ tijd (eind 1e eeuw) al volop de ronde deden. Vanuit het oogpunt van de joodse verhalenverteller die Lukas was (zie mijn boek ‘Lukas de Jood’), kan dat maar één ding betekenen: Lukas was het met de inhoud van de brieven van Paulus niet eens! En dat is begrijpelijk, want Paulus’ brieven ademen een totaal andere geest uit dan de evangeliën en de Handelingen.

Een derde discrepantie heb ik in mijn boek ‘De levensloop van Paulus’ laten zien. Lukas schetst in de Handelingen een heel ander verloop van Paulus’ leven dan uit zijn brieven valt te reconstrueren. Ik denk dat de bezwaren van Lukas tegen de brieven van Paulus te maken hadden met het zwaar hellenistische karakter van Paulus’ theologie. In mijn in 2018 verschenen boek ‘Paulus’ vorming en scholing in een hellenistisch-joods milieu’ heb ik laten zien, dat Paulus van oorsprong een hellenistisch-joodse jongen moet zijn geweest, die weinig affiniteit had met het Hebreeuws-Aramese Jodendom van Jezus en de eerste apostelen. In het in 2019 verschenen boek, ‘Paulus als kind van de Grieks-Romeinse wereld’, heb ik laten zien dat zijn theologie bovendien een zwaar stempel draagt van de Romeinse cultuur, van de toen dominante filosofie van het Middenplatonisme (een mengsel van Platonisme en Stoïcisme) en zelfs van de zeer verbreide mysteriegodsdiensten uit zijn tijd. Paulus’ brieven zijn briljant. Ze zijn voortgekomen uit de complexe verhouding van het hellenistische Jodendom tot de Grieks-Romeinse cultuur. Maar ze staan inhoudelijk ver af van de tamelijk eenvoudige levensleer van Jezus van Nazareth, die een kind was van het Hebreeuws-Aramese Tora-getrouwe Jodendom in het land Israël.

En dit brengt me bij het tweede uitgangspunt van Wright, dat hij deelt met veel hedendaagse theologen. Paulus zou zijn opgevoed en opgeleid in een farizees-rabbijns milieu “aan de voeten van Gamaliël”. Gamaliël was de belangrijkste farizese leider in Jeruzalem in die tijd. Maar ook dit gegeven is weer ontleend aan de Handelingen der Apostelen. Lukas vermeldt het in een toespraak van Paulus, waarin deze zich verdedigt tegen aanklachten van afvalligheid. Het is een retorisch argument waarmee Lukas de Paulus van dat moment niet als een afvallige Jood, maar als een vredelievende joodse schriftgeleerde heeft willen neerzetten. Als Paulus werkelijk aan de voeten van Gamaliël onderwezen zou zijn, dan heeft hij er maar weinig van begrepen. Wie het tolerante en wetsgetrouwe beeld van Gamaliël uit de rabbijnse literatuur voor ogen heeft, kan niet begrijpen hoe Paulus een fanatieke vervolger van de eerste christenen heeft kunnen worden. Ook niet hoe hij (als leerling van Gamaliël) na zijn bekering de wetskritiek heeft kunnen ontwikkelen, die op veel plaatsen in zijn brieven te vinden is. Lukas heeft met die mededeling dus beslist geen feitelijk-historische bedoeling gehad. Het uitgangspunt van de farizese Paulus berust op een oppervlakkige lezing van de Handelingen, die veel aspecten van Lukas’ voorstelling van zaken over het hoofd ziet. In mijn boek ‘Paulus’ vorming en scholing in een hellenistisch-joods milieu’ heb ik dit uitvoerig beschreven. Het is een uitgangspunt dat tot een vertekend, of op zijn zachtst gezegd eenzijdig beeld van Paulus leidt.

En daarmee kom ik bij een punt in Wrights benadering, dat ik geen uitgangspunt maar een tekort zou willen noemen. De cultuur-historische omgeving van het hellenistische Jodendom, waarin Paulus opgroeide en waarin hij na zijn bekering weer terecht kwam, speelt nauwelijks een rol in Wrights beschouwingen. Hij schrijft bijv. dat ongehuwd blijven in Paulus’ tijd bijna een schandaal was. Dat gold misschien in bepaalde joodse kringen (Wright heeft het met een hedendaagse term over “orthodoxe Joden”), die het huwelijk als een goddelijke opdracht beschouwden, maar dat gold beslist niet in Grieks-hellenistische kringen waarin Paulus verkeerde. Veel stoïsche en cynische filosofen trokken net als Paulus ongehuwd rond in dezelfde gebieden, waarin ook Paulus dat deed. Wie het hellenistische karakter van Paulus’ theologie en levenswijze over het hoofd ziet, komt tot wonderlijke interpretaties van zijn brieven. De fantasie die Wright vervolgens op zijn thema loslaat, is soms zelfs vermakelijk. Naast de mogelijkheid dat Paulus zijn hele leven ongehuwd was, bespreekt hij de mogelijkheden: jong getrouwd maar zijn vrouw is jong overleden; getrouwd maar zijn vrouw verliet hem (waarom niet andersom?); jong verloofd, maar zijn schoonfamilie zag hem niet meer zitten. Het zijn allemaal vrome fantasieën, waarin Paulus een glansrol speelt, maar die misplaatst zijn als we ze naast de zeer schaarse gegevens uit Paulus’ brieven leggen. Zelfs de Handelingen besteden geen enkele aandacht aan een eventuele verloofde of echtgenote van Paulus.

Ook de opmerking van Wright dat Paulus de dominante cultuur uitdaagt en een nieuwe schepping met andere waarden verkondigt, moet sterk gerelativeerd worden. In mijn boek ‘Paulus als kind van de Grieks-Romeinse wereld’ heb ik laten zien dat Paulus zich op tal van punten heeft geconformeerd aan de Grieks-Romeinse cultuur (niet voor niets is ‘Paulus’ een Romeinse naam). Dat kon hij doen, omdat hij er middenplatonistische opvattingen op nahield, waarin de bestaande maatschappelijke en culturele werkelijkheid irrelevant was voor zijn theologische perspectieven. Die waren namelijk op een geestelijk, hemels leven gericht en niet op de verbetering van de bestaande aardse wereld. Die filosofische levenshouding verklaart ook zijn houding tegenover vrouwen. Veel stoïsche filosofen predikten in Paulus’ tijd al de gelijkwaardigheid van alle mensen, mannen en vrouwen, Grieken en barbaren, vrijen en slaven, maar verbonden er – net zo min als Paulus – geen maatschappelijke actie aan. Zo revolutionair was Paulus dus ook weer niet!

Helemaal modernistisch wordt Wright als hij opmerkt dat in Paulus’ ogen “seksuele relaties binnen het huwelijk een goede gave van de schepper zijn, waarvan je mag genieten.” Wright ziet over het hoofd, dat Paulus het huwelijk alleen maar toestaat “om niet van begeerte te hoeven branden.” Zijn ideaal is een stoïsch-platonistisch (middenplatonistisch) ideaal om alle lichamelijke begeerten volkomen te beheersen. Alleen wie dat op seksueel gebied nog niet lukt, kan maar beter in het huwelijk treden. Maar het huwelijk is een keuze van de tweede rang.

Als we te weinig oog hebben voor het stempel dat de Grieks-Romeinse cultuur op de theologie van Paulus heeft gedrukt, dan wordt hij een soort joodse heilige, die een beter soort Jodendom gebracht heeft, dan de andere Joden tot op de dag van vandaag aanhangen. Daarmee bewijst men niet alleen een slechte dienst aan de hedendaagse Joods-Christelijke dialoog, maar ook aan de inhoud van Paulus’ theologie. Laten we maar gewoon erkennen dat Paulus een theologische afslag heeft genomen in de richting van de Grieks-Romeinse wereld, die ons heeft weggevoerd van de Joodse Tora-leraar Jezus van Nazareth. Ook Lukas’ pogingen in de Handelingen om Paulus’ levensweg terug te buigen naar het Jodendom hebben in dit opzicht niet geholpen (overigens ben ik een bewonderaar van Lukas’ beide boeken). Wie vandaag de Jood Jezus van Nazareth tot zijn recht wil laten komen, kan maar het beste Paulus’ brieven op zijn hellenistisch-joodse zijspoor laten staan. Het werk van Wright, hoe interessant en fantasierijk ook, kan ons daarbij maar weinig van dienst zijn.


This is the website of Peter van 't Riet