Vraag : Tegenwoordig moet men een Joodse moeder hebben om als Jood te mogen gelden. Ik meen ergens gelezen te hebben dat dit voor de farizese hervorming van de derde eeuw anders was en men toen een Joodse vader moest hebben. Onlangs kwam ik in een video op het internet de suggestie tegen dat de huidige opvatting ook al bestond in de tijd van Jezus. Als Jezus een buitenechtelijk kind was dan was hij in het ene geval mogelijk geen Jood voor de Joodse wet, in het andere geval wel. Kunt u mij in deze kwestie verder helpen?
Antwoord : Over de vraag “Wie is Jood?” heb ik eerder al eens een Vraag&antwoord op mijn website geplaatst: https://www.petervantriet.nl/article.php?articleID=68. Daarin staat wel achtergrondinformatie, maar nog geen antwoord op je specifieke vraag. Mijn antwoord is als volgt.
In het oude Israël was iemand Israëliet, omdat zijn/haar vader Israëliet was. Als er gehuwd werd, ging de vrouw over in de familie van de man. Als de man Israëliet was en de vrouw niet, dan werd zij dat dus ook. Hun kinderen waren Israëlieten. Zie bijv. Boaz en Ruth en hun zoon Obed. Als een Israëlitische vrouw huwde met een niet-Israëlitische man, ging zij voor Israël verloren. Gemengde huwelijk kwamen in die tijd niet zo vaak voor.
In de tijd van Ezra en Nehemia, na de terugkeer uit de Babylonische ballingschap, vonden er veel meer gemengde huwelijken plaats tussen joodse mannen en niet-joodse vrouwen. Omdat de vrouw een essentiële rol speelt in de opvoeding van de kinderen, dreigde die situatie een nadelig gevolg te hebben voor de joodse samenleving. Daarom werd het huwen met niet joodse vrouwen verboden. Veel hielp dat aanvankelijk niet, want het verbod moest later weer herhaald worden. Duidelijk is wel dat men de rol van de vrouw in de opvoeding van de kinderen van veel grotere waarde is gaan zien dan voorheen het geval was. Wellicht dat dit de eerste stap is geweest in de latere ontwikkeling naar de huidige praktijk.
Tegenwoordig is - zoals je terecht opmerkt - iemand een jood, omdat zijn/haar moeder een jodin is. Dat is een grote verandering geweest, die merkwaardig genoeg nauwelijks in historische bronnen is terug te vinden. Men veronderstelt dat het een innovatie van de farizeeën was in de 3e eeuw vCJ (vóór het begin van de christelijke jaartelling; niet de 3e eeuw ná, zoals je kennelijk veronderstelt). Men vermoedt dat de reden was de vele verkrachtingen van joodse vrouwen door Syrische soldaten tijdens de Makkabeeënoorlogen. Daardoor kwamen de joodse gemeenschappen met veel niet-joodse kinderen te zitten. Die werden door de nieuwe regel opgenomen in het jodendom en door hun moeders joods opgevoed. Maar zeker weten doen we het niet. Het was een nieuwe halacha (rechtsregel) die zeker niet door alle joden direct zal zijn aanvaard. Maar ook over meningsverschillen over de invoering ervan is niets bekend.
Een van de weinige berichten over de kwestie is te vinden in Handelingen 16:1-3, waaruit blijkt dat er verschillende opvattingen onder joden bestonden. Voor zijn ouders was Timoteüs een Griek, omdat hij een Griekse vader had en een joodse moeder. Voor de joden in Derbe, Lystra en Ikonium was hij een jood, omdat hij een joodse moeder had en dus moest hij besneden worden. We kunnen aannemen dat de verandering van joodse vader naar joodse moeder een langzaam voortschrijdend proces is geweest, waar weinig of geen ideologische strijd over is gevoerd, en waarover plaatselijke joodse gemeenschappen zelfstandig konden beslissen. Toen de farizeeën na de verwoesting van Jeruzalem in 70 CJ de leidinggevende groep in het Jodendom werden, is hun opvatting in de loop van de 2e eeuw CJ de algemeen aanvaarde halacha geworden.
Wat Jezus betreft constateer ik dat er nergens in het Nieuwe Testament discussie is over de vraag of hij eigenlijk wel een jood was. Uit alle verhalen blijkt dat daaraan door niemand getwijfeld werd. Nergens wordt hij een bastaard genoemd. Overal doet hij zonder problemen mee aan synagoge- en tempeldienst. Dat zou een niet-jood niet kunnen. De verhalen van Matteüs en Lukas over zijn geboorte (geheel verschillend van elkaar overigens) zijn niet historisch, maar joods-theologisch bedoeld. Ze zijn bedoeld om de joods-religieuze betekenis van Jezus te duiden. Matteüs en Lukas hebben elk hun eigen idee over hem gehad. Bovendien spelen deze verhalen in het vervolg van beide evangeliën geen rol meer. De joods-religieuze inhoud van de evangeliën is vele malen belangrijker dan hun historische inhoud. Maar historisch gezien kunnen we gerust aannemen dat Jezus een zoon was uit de vroom-joodse verbintenis tussen Jozef en Maria uit Galilea. Mijns inziens valt daarover niet veel méér te speculeren.