Het motief van de Golem is heden ten dage het bekends door de legende over de Golem van Praag, die door zijn schepper rabbi Löw (16e eeuw) gemaakt was uit klei en aarde om hem bij te staan. Maar het golemmotief is een breder en ook ouder motief, dat al teruggaat tot talmoedische tijden. Een golem is een schepsel met een menselijke gedaante, dat op een kunstmatige manier door mensen gemaakt is en op magische wijze tot leven wordt gebracht door de heilige Naam van God te gebruiken.
Het woord golem komt slechts eenmaal in de Bijbel voor (Psalm 139:16) en wordt in de Talmoed opgevat als iets dat ongevormd en imperfect is. Het motief van de golem in de middeleeuwse literatuur vindt zijn oorsprong in de talmoedische legende over de geleerde Rava die een man schiep en hem naar Rabbi Zera stuurde. Toen deze aan dit schepsel vragen stelde, maar geen antwoord kreeg, beval hij het weer tot stof te worden (bT. Sanhedrin 65b). In de 12e en 13e eeuw ontwikkelde zich onder vrome Asjkenazische joden het idee dat de schepping van een golem gezien kon worden als een mystiek ritueel waarmee men kon bewijzen dat men zijn studie van de Talmoed op een bepaald niveau had afgerond. In deze kringen heeft de term golem voor het eerst de vaste betekenis gekregen van zo'n kunstmatig geschapen wezen. In geen van deze vroege bronnen is er echter sprake van dat men een praktisch voordeel van zo'n golem zou kunnen hebben. Naar de mening van de middeleeuwse mystici had het scheppen van een golem geen werkelijke maar een symbolische betekenis. De golem werd uit onontgonnen aarde geschapen tijdens extatische bijeenkomsten en tot leven gebracht door middel van bepaalde combinaties van de letters van het alfabet. Werden de letters in omgekeerde volgorde gecombineerd dan stierf de golem weer.
In de latere, populaire legenden over de rebbes van de Asjkenazische chassidiem, die bewonderd werden om de door hen verrichte wonderen, werd de golem een schepsel dat zijn meester diende en de taken uitvoerde die hem werden opgedragen. Dergelijke legenden ontstonden in de 15e eeuw onder Duitse joden en werden zo wijd verspreid dat zij in de 17e eeuw algemeen werden doorverteld. Een van de thema's die met de golem verbonden zijn, is dat van de ontoombare kracht van zijn elementen die vernietiging teweeg brengt. Dit is ook de strekking van de laatste en best bekende vorm van de populaire legende over de golem, te weten die over Rabbi Judah Löw ben Bezalel van Praag. Deze legende stamt overigens pas uit de tweede helft van de 18e eeuw en is als een lokale legende uit Praag verbonden aan de Altneuschul synagoge. Het verhaal wil dat Rabbi Löw de golem schiep, opdat die hem zou dienen. Maar hij was gedwongen het monster tot stof te doen wederkeren toen de golem amok begon te maken en het leven van de mensen in gevaar bracht.
Tsjechoslowaakse postzegel uit 1967 met afbeelding van de Praagse Altneuschul die een belangrijke rol speelt in de legende van de golem
Superhelden als moderne golems
Is het vreemd dat moderne superhelden zoals Superman en Batman wel eens vergeleken worden met golems? Op het eerste gezicht zou je zeggen: je moet er maar opkomen. Maar de vergelijking wordt begrijpelijker als je ziet dat de makers van al deze stripfiguren Amerikaanse joden waren voor wie de stripindustrie in het vooroorlogse Amerika een aantrekkelijke economische bezigheid was omdat zij als joden - ook in Amerika - vaak geweerd werden uit andere bedrijfstakken. Joden hebben vooral in de 20e eeuw grote invloed gehad op het schrijven en publiceren van cartoons. Volgens een onderzoek in de jaren 60 van de vorige eeuw was 10% van de ontwerpers van Amerikaanse comics joods. Van de Amerikaanse uitgeverijen van comic books, die in 1968 een productie hadden van 350.000.000 copies per jaar met een internationale distributie, waren de pioniers and leiders voor 80% joods.
Spotprenten en karikaturen zijn al in de 16e en 17e eeuw tot ontwikkeling gekomen. Maar pas in de negentiger jaren van de 19e eeuw begon de komische strip in Amerika aan zijn opmars. Kort nadat in 1895 in Joseph Pulitzer's New York World de eerste cartoon serie "Yellow Kid" van R. F. Outcault was verschenen, wist William Randolph Hearst zijn belangrijkste karikaturist and politieke pamflettist Frederick Burr Opper er toe over te halen een strip te tekenen. Opper, een jood, begon met "Happy Hooligan" en voegde daar later de serie "Alphonse and Gaston" aan toe, symbolen van beleefdheid tot in het extreme. Opper's werk vormde een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van de komische strip, die al spoedig uitgroeide tot een internationaal fenomeen toen Moses Koenigsberg in 1913 het King Features Syndicate oprichtte, bestemd om de grootste wereldwijde distributeur van komische strips te worden.
Een jaar later introcuceerde Harry Hershfield (1885-1974) een nieuw karakter, Abie Kabibble, omschreven als "de zwervende Jood die kort verblijft in de voorsteden van de wereld". Hershfield's strip, getiteld "Abie the Agent", is wel "de eerste volwassen komische strip in Amerika" genoemd. Komische strips, aanvankelijk grappig en vooral bedoeld voor kinderen, ontwikkelden zich later in verschillende richtingen, gebruik makend van een verscheidenheid aan kunstvormen, technieken en thematieken. In het artikel "Cartoonists" in de Encyclopaedia Judaica wordt een lange lijst van joodse stripschrijvers en tekenaars opgesomd die deze vorm van kunst beoefenden. Dat het grootste deel van de Amerikaanse stripindustrie voor de Tweede Wereldoorlog in joodse handen was, is door de in 2005 overleden tekenaar van "The Spirit", Will Eisner, verklaard uit economische oorzaken. Entertainment was een van de weinige branches waarin joden in die tijd mochten werken.
In 1933 werd het fenomeen "stripblad" bedacht. Tot dan verschenen er in zondagse kranten zogenaamde Sunday funnies, korte vervolg-stripverhalen bestaande uit ongeveer vier plaatjes. Lezend in oude kranten bedacht de werkeloze joodse verkoper Max Gaines (geboren als Max Ginzberg) dat er een markt zou moeten zijn voor dergelijke stripverhalen als zelfstandig uitgegeven blad op de helft van een tabloidformaat. Samen met zijn vriend Harry Wildenberg die bij een krantenuitgeverij werkte, startte hij een jaar later de Famous Funnies, een stripblad vol populaire striphelden die al eerder verschenen waren in diverse bladen. De omzet hield aanvankelijk niet over, totdat Superman verscheen!
In 1938 introduceerden Jerry Siegel and Joe Shuster een nieuw karakter, Superman, wiens bovenmenselijke kracht een enorme uitwerking heeft gehad op de latere ontwikkeling van de komische strips. Vele superhelden zijn sindsdien gecreëerd van wie er ook al weer vele verdwenen zijn: Batman, Superboy, Supergirl, Captain Marvel, Captain America. Superman en Batman zijn uit die begin tijd overeind gebleven en worden tot op de dag van vandaag verfilmd. Het zijn striphelden die door hun bijzondere krachten hun stad kunnen redden van de ondergang.
Jerry Siegel en Joe Shuster waren nog middelbare scholieren toen ze Superman creëerden. Siegel was zijn schrijverscarrière begonnen in de schoolkrant met science fiction verhalen. Zijn klasgenoten beschreven hem later als een kleine jongen die geobsedeerd was door body building. Hij raakte bevriend met Joe Shuster, die tekende en schilderde omdat er thuis te weinig geld was voor een opleiding tot violist. Ook Joe was klein van stuk, had een bril met jampotglazen en deed aan hardlopen en gewichtheffen. Verhalenverteller Siegel en tekenaar Shuster bedachten de eerste Superman, die nog een slechterik was, kaal en die leek op zijn latere aartsvijand Lex Luthor.
Superman, ook wel "de Man van Staal" genoemd, is een fictief personage en imaginaire superheld, die zijn eerste verschijning maakte in het stripblad Action Comics in 1938. Sindsdien is Superman een van de meest populaire en bekendste stripfiguren van alle tijden. Superman werd geboren als Kal-El op de planeet Krypton, en als kind met een ruimteschip naar de aarde verstuurd door Jor-El, zijn vader, seconden voordat Krypton explodeerde. Het ruimteschip landde op aarde, net buiten het kleine dorpje Smallville, waar de jonge Kal-El gevonden en geadopteerd werd door Jonathan en Martha Kent. Terwijl hij opgroeide, ontdekte hij dat hij krachten bezat ver boven die van de gewone man. Als hij niet de krachten van het kwaad bevecht als Superman, leeft hij in de maatschappij als Clark Kent, een milde journalist voor de Daily Planet-krant. Daar werkt hij samen met journalist Lois Lane met wie hij een romantische relatie onderhoudt. Als Superman ontwikkelt hij een ongelofelijke kracht, groter nog dan Simson en Hercules, springt hij over huizen heen en bezit hij het vermogen om te vliegen.
Superman was al vanaf het begin zo populair dat het publiek bij de kiosken niet om de nieuwe Action Comics vroeg, maar om "dat blaadje met Superman". Een van de verklaringen voor die populariteit is dat Superman een Amerikaan is die "van buiten" komt. Veel lezers in de begintijd waren verse immigranten die nog moesten inburgeren in het nieuwe land. Superman moest zijn ware identiteit verbergen achter de wat sullige journalist Clark Kent. Daarmee konden de nieuwkomers zich identificeren. Werkervaring in Europa telde nauwelijks mee. De vakbonden in de traditionele sectoren van de economie waren in de jaren dertig gesloten bolwerken, zeker voor joden. Maar Superman vocht voor het goede en tegen het kwaad in de stad Metropolis. In het Amerika van die tijd heerste werkeloosheid, floreerde gangstergroeperingen, vormden Japan en Europa een bedreiging voor de vrede. Superman was een echte Amerikaanse held wiens avonturen voor iedereen toegankelijk waren.
Siegel en Shuster zelf hebben nooit echt geprofiteerd van hun creatie. Vóór de eerste verschijning in 1938 leurden zij al vier jaar lang bij uitgeverijen met hun creatie. Toen het bij Action Comics eindelijk gelukt was, bleek dat zij in de kleine lettertjes van het contract bijna alle rechten op het personage en de daarvan afgeleide producten aan de uitgever hadden overgedragen.
Door de successen van Superman ontstond in het voorjaar van 1939 bij de uitgever behoefte aan meer superhelden. In antwoord daarop werd Batman ontworpen door Bob Kane (geboren als Robert Kahn). Batman werd voor het eerst gepubliceerd in Detective Comics in mei van dat jaar. Kane was vanaf de high school bevriend met zijn mede-cartonist Will Eisner (de latere maker van "The Spirit"). In 1936 was hij als freelancer de wereld van de comics binnengekomen. In de jaren daarna zou hij nog vele stripfiguren bedenken. Kane heeft zich voor batman laten inspireren door verschillende zaken, waaronder Leonardo Da Vinci's tekening van de Ornihopter, een vliegende machine met grote vleermuisachtige vleugels.
Batman's geheime identiteit is Bruce Wayne, een miljardair, industrieel, playboy en filantroop. Hij was als kind getuige van de moord op zijn ouders, hetgeen hem ertoe leidde zichzelf te trainen in fysieke en intellectuele perfectie, een vleermuispak aan te trekken en te vechten tegen misdaad. In afwijking van andere superhelden bezit hij geen bovenmenselijke krachten of vermogens. Hij maakt in zijn strijd tegen de misdaad gebruik van zijn intellect, detectieve vaardigheden, wetenschap en technologie, rijkdom, fysieke moed en intimidatie.
Detective Comics no. 27 (May 1939). De eerste verschijning van Batman.
In diezelfde tijd begon Stanley Martin Lieber (beter bekend als Stan Lee) met onder meer een strip over Spiderman. Superman en Batman waren wat weinig menselijk in zijn ogen. Vrouwen speelden in hun bestaan slechts een zijdelingse rol. Spiderman is in het gewone leven de middelbare scholier en later student Peter Parker, die gebeten wordt door een reuzenspin en daardoor super spinnenkracht krijgt. Hij moet echter steeds kiezen tussen lol maken, studeren, met meisjes uitgaan, en de stad beschermen. Na zijn avontuur als Spiderman is hij in tegenstelling tot Superman doodmoe. Ook heeft Parker voortdurend geld nodig, omdat hij slechts door een tante onderhouden wordt, terwijl Superman en Batman nooit in geldgebrek verkeren. Lee is ook een van de scheppers van "The Hulk", een jongen die door zijn vader genetisch is gemanipuleerd en die verandert in een grote "groene Goliath" als hij zich boos maakt.
De grootste superhelden die nu nog bekend zijn, zijn door joden bedacht en getekend. Deze superhelden doen hun werk allemaal in het geheim, ze vechten voor de goede zaak, ze zijn typische stadsbewoners. Superman beschermt Metropolis, Batman Gotham City, Spiderman New York. De Amerikaans-joodse schrijver Michael Chabon schreef in 2001 een roman over twee jongens die samen een superheld bedenken. Het viel hem op dat de meeste makers van superhelden in Amerika joodse immigranten waren. Waarom juist joden?
Sommige verklaringen zoeken het vooral in het gevoel van veel joodse Amerikanen, die als vreemdeling naar de Verenigde Staten waren gekomen. Superman is het symbool geworden van de vreemdeling die zijn angst overwint en aan het werk gaat voor zijn nieuwe thuisstad of land. Chabon veronderstelt echter dat de verhalentraditie van de golems er iets mee te maken heeft: "Er is iets in de joodse cultuur dat Superman in het leven heeft geroepen: de oude mythe van de golem, de kunstmatige mens die in het Praag van de 16e eeuw door rabbijn Löw uit klei werd opgetrokken om de vijanden van de joden te straffen". Superman en Batman als moderne uitgaven van de Golem dus. En hoewel het thema van de ontsporing en de dood van de Golem bij onze superhelden afwezig is - hoe kan het ook anders bij figuren die in vervolgverhalen steeds terug moeten komen - is de strijd voor het goede en tegen het kwade weldegelijk te beschouwen als een joodse bijdrage aan de westerse cultuur. De joodse bedenkers van deze moderne golems staan overduidelijk in de traditie van het jodendom zoals het zich eeuwenlang in de wereld gemanifesteerd heeft: niet door zich politiek en militair te organiseren, maar door gebruik te maken van fantasie, verbeeldingskracht en fictie, die mensen motiveren om zich te identificeren met de strijd voor het behoud van het leven.
Bronnen
Veel heb ik ontleend aan het artikel "Pow! Bang! Pfoe! Superhelden blijven super" van Laura Schot in de N.I.W van 30 september 2005. Meer over de geschiedenis van het golemmotief kan men lezen in het artikel van Gershom Scholem in: Encyclopaedia Judaica, onder: Golem. Meer informatie over joodse cartonisten is te vinden in: Encyclopaedia Judaica, onder: Cartoonists. Voor meer informatie over Superman, Batman, etc. kan men op internet terecht, bijv. in de Wikipedia.